گروه ایرنا زندگی- ستارگان و صور فلکی، همواره مظهر شگفتی انسان‌ها بوده‌اند و کشف رمز و رازهای آن، مسئله همیشگی دانشمندان به شمار رفته است. از دوران باستان، نقش ستارگان را طرحی از زندگی آینده و گذشته انسان‌ها می‌دانند و افسانه‌ها و خرافاتی که پیرامون آن‌ها وجود داشته، تا دوره اسلامی و حتی تا امروز نیز ادامه‌دار بوده است. از همین رو، لزوم ساخت چنین بنایی با امکانات اختصاصی برای رصد ستارگان و آنان در قرون میانی پس از اسلام احساس می‌شد. با ما همراه شوید تا در ادامه، درباره رصدخانه مراغه بیشتر بدانیم.
دوران پس از حمله مغول‌ها، عصر افول شکوه و تمدن ایرانیان محسوب می‌شد. مغول‌ها اقوامی صحرانشین بودند که با دانش، فرهنگ و ادب بیگانه بودند. آنان کتاب‌ها را می‌سوزاندند، مراکز فرهنگی را ویران می‌کردند و اهالی علم و ادب را به قتل می‌رساندند. آن گروه از افراد صاحب قلم و اهالی علم که زنده می‌ماندند، برای حفظ جان خویش، ناگزیر ترک دیار می‌گفتند و مهاجرت می‌کردند.
«هولاکو» که از نوادگان چنگیزخان مغول به‌شمار می‌رفت، پس از فتح ایران، حکومتی متمرکز در این خطه بنا نهاد و اندکی از آشوب‌های دوران پسا خوارزم‌شاهی را فرو نشاند. هولاکو، موسس دودمان «ایلخانیان» بود و گرچه خو و راه و روش اقوام مغول را پیشه گرفته بود، کم کم تحت تاثیر فرهنگ و تمدن ایرانیان قرار گرفت. بی‌گمان آنچه واسطه اتصال و علاقه‌مندی هلاکو به دانش می‌شد، «خواجه نصیرالدین طوسی» بود که پیشگام بازگرداندن جهان اسلام و تمدن ایرانیان، به دوران طلایی به حساب می‌آمد.
رصدخانه مراغه، یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی به‌جای مانده از عصر ایلخانی است که با تلاش‌های خواجه نصیر ساخته شد. این رصدخانه که در حال حاضر، تنها بخش‌های اندکی از آن باقی مانده است، در سال ۶۵۷ هجری قمری ساخته شد. اولین رصدخانه ایران که زاده دوران طلایی علم در خاورمیانه بود، در زمانی ساخته شد که تلسکوپ و تجهیزات مدرن نجومی به‌وجود نیامده بودند. ابزار و ادوات نجومی رصدخانه مراغه، حاصل تلاش دانشمندان ایرانی بود که در تمامی جهان بی‌نظیر قلمداد می‌شد. در سال‌های اخیر گنبد سفیدرنگی برای محافظت آثار باقی‌مانده از رصدخانه مراغه روی آن ساخته شده است.
مراحل ساخت رصدخانه مراغه ۱۵ سال به‌طول انجامید و پس از آن، با تلاش‌های هلاکو که تحت‌تاثیر خواجه نصیر به علم و فرهنگ علاقه‌مند شده بود، ابزارها و تجهیزات علم نجوم و کتاب‌های مرتبط در آن جمع‌آوری شد. این موضوع سبب شد تا مراغه به یکی از مراکز علمی مهم در جهان اسلام تبدیل شود و دانشمندان، منجمان و علاقه‌مندان بسیاری را گرد هم آورد.
عظمت رصدخانه مراغه به قدری بود که آن را برای سال‌ها به‌عنوان بزرگترین رصدخانه جهان می‌شناختند. چنین مرکزی باشکوهی حتی امروزه نیز در جهان اسلام به چشم نمی‌خورد و بی‌تردید، الگویی برای تمام جهانیان شناخته می‌شود. رصدخانه مراغه تا زمان حکومت «سلطان محمد خدابنده» در سال ۷۰۳ هجری قمری فعال بود و پس از آن اندک اندک به فراموشی سپرده شد. تا آنجا که بنابر مکتوبات «حمدالله مستوفی»، در سال ۷۲۰ هجری سازه رصدخانه کاملا ویران بوده است. خوشبختانه همت «دکتر پرویز ورجاوند» و کاوش‌های گروه او در دهه پنجاه، منجر به مرمت بخش‌هایی از این بنا شد. اکنون نیز گنبدی سفید رنگ برای جلوگیری از تخریب بیشتر بنا و در امان ماندن آن از گزند باد و باران، روی آن ساخته شده است. این پوشش جدید، ساخته دست مهندسان آلمانی است.
رصدخانه مراغه کجاست؟
شمال غرب ایران، در تمام دوره‌های تاریخی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و به‌دلیل شرایط جغرافیایی منحصربه‌فرد، توجه حکومت‌های مختلف را به‌خود جلب کرده است. همین موضوع باعث شده است تا این خطه از کشور، به یکی از قطب‌های فرهنگی، ادبی و علمی منطقه بدل شود و اهمیتی دو چندان یابد. «مراغه» در کنار تبریز و سلطانیه، یکی از پایتخت‌های سلسله ایلخانیان بود.
مراغه، دومین شهر بزرگ استان آذربایجان شرقی است که در ۱۵۸ کیلومتری ارومیه و حاشیه رودخانه «صوفی چای» واقع شده است. مراغه که به بزرگترین باغ‌شهر ایران و پایتخت نجوم شهرت دارد، در دامنه‌های جنوبی سهند و حاشیه دریاچه ارومیه واقع شده است و همواره مورد توجه گردشگران خارجی قرار دارد. این شهر خوش آب‌وهوا، محل جنگ‌ها و خونریزی‌های فراوانی در طول تاریخ بوده است. مغولان در سال ۶۱۸ مراغه را فتح کردند. گرچه «جلال‌الدین خوارزم‌شاه» چهار سال بعد موفق به بازپس‌گیری مراغه شد، مغولان در اواخر سال ۶۲۸ هجری قمری بار دیگر موفق به تصرف مراغه شدند و حکومت خود را در این ناحیه به تثبیت رساندند.
امروزه شهر مراغه با بیش از ۳۰۰ اثر تاریخی و فرهنگی و تپه‌های باستانی، از ظرفیت‌های فرهنگی و گردشگری بسیاری برخوردار است و پرچم‌دار همه آنان، رصدخانه بزرگ مراغه است که به همت خواجه نصیرالدین طوسی ساخته شد. این رصدخانه بر روی تپه‌ای که به تپه «افلاک نما» مشهور است، در نزدیکی شهر مراغه و مشرف به دریاچه ارومیه قرار دارد و از جاذبه های گردشگری استان آذربایجان شرقی به شمار می‌آید.
رصدخانه مراغه به همت چه کسی ساخته شد؟
هلاکو خان که فتح آسان و بی‌دغدغه قلعه اسماعیلیان را مدیون خواجه نصیر می‌دانست، او را مورد کرامت خود قرار داد. خواجه نصیرالدین طوسی فیلسوف، اندیشمند دینی، فقیه شیعه، ریاضی‌دان و منجم ایرانی و از بزرگترین دانشمندان جهان اسلام بود که بیش از همه، به‌عنوان بانی رصدخانه مراغه شناخته می‌شود. وی که دستی بر آتش تمام علوم زمانه خویش داشت، تحصیلات ابتدایی را در شهر طوس، نزد پدر آموخت و در نیشابور به درجه‌های عالی علمی رسید. پس از حمله مغول‌ها، خواجه نصیر نزد «اسماعیلیان» رفت و در آنجا مورد کرامت آنان واقع شد. قلمرو اسماعیلیان جزو مناطقی به‌شمار می‌رفت که به‌دلیل شرایط جغرافیایی از گزند مغولان در امان مانده بود؛ اما پس از یورش هلاکو و محاصره قلعه آنان، حاکم اسماعیلی پس از مشورت با خواجه نصیر تسلیم شد.
روایت‌های متناقض بسیاری هول این موضوع وجود دارد که بعضا اخلاق سیاسی و منش خواجه نصیر را زیر سوال می‌برند؛ اما آنچه مشخص است، هلاکو که فتح آسان و بدون خون‌ریزی قلعه اسماعیلیان را مدیون خواجه نصیر می‌دانست یا شاید، به علم و دانش او پی برده بود، دانشمند مسلمان را مورد احترام خود قرار داد و او را ملازم خود ساخت. در برخی منابع آمده است که هلاکو تمام اهالی قلعه را جز خواجه نصیر و چند تن دیگر، از دم تیغ گذراند.
پس از مدتی خواجه نصیرالدین توسی به مقام صدارت هلاکو خان رسید؛ تا آنجا که هلاکو در جزئی‌ترین موارد نیز با او به مشورت می‌پرداخت. همچنین شواهدی مبنی بر دخالت و دست داشتن خواجه نصیر در حمله مغول به خلفای عباسی وجود دارد.
دو روایت متفاوت در خصوص ساخت رصدخانه مراغه وجود دارد. در برخی منابع ایده اولیه ساخت رصدخانه را از «منگوقاآن»، چهارمین خاقان مغول می‌دانند. گفته می‌شود که به‌واسطه علاقه‌مندی به نجوم، وی تصمیم داشت ترتیب احداث رصدخانه‌ای را در چین بدهد و از آنجایی که آوازه خواجه نصیرالدین طوسی به گوشش رسیده بود، او را نزد خود فراخواند. آن گونه که نقل می‌شود، خواجه نصیر، هلاکو را ترغیب می‌کند تا طرح احداث رصدخانه ابتدا در ایران و در پایتخت حکومت ایلخانیان اجرا شود؛ گرچه بعدها «قوبیلای قاآن» یا «کوبلای خان»، برادر هلاکو و امپراتور چین افرادی را مامور کرد که تا با الگوبرداری از رصدخانه مراغه، مشابه آن را در چین بسازند.
در روایت دوم، ایده‌پرداز ساخت رصدخانه مراغه را شخص خواجه نصیر می‌دانند. علاوه بر ایجاد مرکزی برای مطالعه ستارگان، هدف شیخ توسی از احداث چنین رصدخانه‌ای فراهم آوردن محیطی برای بازگشت دانشمندان ایرانی و گردهم آمدن آنان بود. دانشمندانی که پس از هجوم و قتل و غارت مغولان، در دو راهی فرار یا فنا، درمانده بودند.
داستانی راجع به نحوه راضی شدن هلاکوخان برای احداث رصدخانه مراغه در کتابی از «وصاف‌الخضره»، مورخ و ادیب قرن هفتم و هشتم هجری قمری آمده است: خواجه هولاکو خان را به ساخت رصدخانه تشویق کرد. در ابتدا هولاکو خان به این کار مایل نبود و پرسید که فایده نجوم در چیست؟ آیا چیزی را که وقوعش حتمی است، برطرف می‌کند؟ دانشمند طوسی با ذکر مثالی هولاکو خان را قانع کرد و گفت دستور بدهید یک نفر طشت بزرگی از مس را از بالای عمارت بیندازد پایین؛ بدون اینکه قبلاً اهل مجلس بدانند. هولاکو خان دستور داد که این کار را انجام بدهند. زمانی که طشت از بالا افتاد، تمام اهل مجلس ترسیدند؛ جز هولاکو خان و خواجه نصیرالدین طوسی. سپس خواجه گفت که فایده علم نجوم در این است که حوادث را پیش از وقوع بیان می‌کند؛ در نتیجه مردم وحشت نمی‌کنند. هولاکو خان خوشش آمد و دستور ساخت رصدخانه را داد.
ساخت بنای رصدخانه که قریب به ۸۰۰ سال از قدمت آن می‌گذرد، در روز سه‌شنبه ۱۶ اردیبهشت ماه سال ۶۳۸ خورشیدی، با دستور هلاکو و نظارت مستقیم خواجه طوس آغاز شد. ایجاد رصدخانه مراغه برای خواجه نصیر به‌تنهایی ممکن نبود؛ دانشمندان، معماران و منجمان بسیاری او را در این میان یاری دادند که می‌توان به نام‌هایی چون «نجم‌الدین کاتبی» و «فخرالدین مراغه‌ای» اشاره کرد.
ویژگی های رصدخانه مراغه
معماری
رصدخانه بر تپه‌ای مشرف بر مناظر زیبا و دریاچه ارومیه واقع شده است. ارتفاع این تپه به ۱۱۰ متر می‌رسد و بخش‌های مختلفی از رصدخانه را در بر می‌گیرد. سازه اصلی رصدخانه مراغه به‌صورت برجی استوانه‌ای با قطر ۲۲ متر ساخته شده بود. ضخامت دیوارهای برج به ۸۰ سانتی‌متر می‌رسید. در فضای داخلی رصدخانه ۶ اتاق مجزا تعبیه شده بودند که کاربری‌های مختلفی داشتند.
در معماری داخلی این برج آثاری از به‌کارگیری قلوه‌سنگ، لاشه سنگ و سنگ‌های برش‌خورده به‌چشم می‌خورد. ملات به‌کار رفته در ساخت این بنا گچ بوده است؛ همچنین آثاری از یک طاقی کاشی‌کاری شده با لعاب‌های چند رنگ در ورودی برج دیده می‌شود. در کنار سازه اصلی، دو ساختمان دیگر نیز وجود داشت که یکی به‌عنوان استراحتگاه کارکنان و دیگری کتابخانه بود. واحدهای مدور پنجگانه، مسجد، چاه و کارگاه دانشمندان از جمله موارد دیگری است که در تپه به‌چشم می‌خورند.
دیگر ویژگی منحصربه‌فرد تپه افلاک نما، غارهای متعدد و دالان‌های زیرزمینی آن است که توجه گردشگران را جلب می‌کند. تمام ویژگی‌ها و اطلاعات به‌دست آمده، از اندک آثار باقی مانده استخراج شده‌اند. چراکه در طی سالیان دراز و بی‌توجهی حاکمان پسا ایلخانی، این بنا رو به زوال نهاد. گرچه بنای فعلی کاربری نجومی ندارد، اطلاعات ارزشمندی در خصوص دوران شکوه علم و هنر ایرانیان در اختیار بازدیدکنندگان قرار می‌دهد. همچنین پلان و تقسیم‌بندی بخش‌های مختلف این رصدخانه به‌طریقی در کف سازه رسم شده‌اند.
لوله رصدی که در رصدخانه مراغه مورد استفاده قرار می‌گرفت و هوشمندانه اختراع شده بود، بعدها همراه با برخی ابزار دیگر، به امپراتوری چین فروخته شد و آن را «وانگ تونگ» نامیدند. نمونه‌های این ابزار نه تنها در نجوم، بلکه در دریانوردی نیز کاربرد داشته است.
کتابخانه رصدخانه مراغه
مقرر شده بود که رصدخانه مراغه علاوه بر کاربری نجومی، به‌یکی از بزرگترین مراکز علمی جهان تبدیل شود. از اینرو، خواجه نصیرالدین طوسی ترتیبی فراهم آورد که کتاب‌ها و ابزار علمی از سراسر بلاد اسلامی در این محل جمع‌آوری شوند. بیش از ۴۰۰ هزار نسخه کتاب خطی در کتابخانه این رصدخانه گردآوری شد که نظیر آن حتی امروزه نیز در کشور و در جهان اسلام دیده نمی‌شود. علاوه بر کتب نفیس، ابزارآلات و تجهیزات نجومی پیشرفته و کم‌نظیری در این مکان مورد استفاده قرار گرفته است که از آن جمله می‌توان به «ذات‌الربع دیواری» به شعاع ۴۳۰ سانتی‌متر، کره‌های ذات‌الحلق، حلقه انقلابی، حلقه اعتدالی و حلقه سموت اشاره کرد.
«زیج ایلخانی»، اثر ارزشمند خواجه نصیرالدین طوسی است که با توجه به مطالعاتش در این رصدخانه تدوین شد. این مجلد، سال‌ها از اعتبار خاصی بین ستاره‌شناسان برخوردار بود و ترجمه آن در سراسر اروپا رواج یافت. زیج یا زیگ، جدول اختری یا سالنامه‌ای است که در علم ستاره‌شناسی کاربرد دارد. قدیمی‌ترین نسخه زیج ایلخانی در کتابخانه ملی پاریس نگهداری می‌شود.
نحوه اداره رصدخانه مراغه
آوازه رصدخانه مراغه و احداث مرکز علمی گسترده تحت پوشش آن، دانشمندان نجوم و رشته‌های مختلف را از دور و نزدیک به این مکان کشاند. خواجه نصیر که خود، اداره امور رصدخانه را به عهده گرفته بود نیز با آغوش باز آنان را می‌پذیرفت.
به‌کارگیری دانشمندان و اهالی علم، فارغ از نژاد و مذهب آنان بود و تنها معیار خواجه برای به‌کارگیری افراد، استعداد آنان تلقی می‌شد. چهره‌های برجسته‌ای چون علامه قطب‌الدین فخرالدین مراغبی، محی‌الدین مغری، علی بن محمود نجم‌الدین الاسـطرلابی و دیگر بزرگان در این مرکز فعالیت داشته‌اند. نام «العربی»، فیلسوف و فرهنگ‌نویس برجسته مسیحی نیز در میان مدرسان این مرکز علمی به چشم می‌خورد که تدریس اصول اقلیدس و المجلسی بطلمیوس را عهده‌دار بوده است. همچنین به‌واسطه نفود و استیلای دربار چین در امور ایلخانان، دانشمندان چینی از جمله «فائو مون جی» در این مرکز فعالیت می‌کردند.
نکته جالب‌توجه آن است که مباحث فلسفی تا زمان تاسیس این مرکز، تنها در خفا دنبال می‌شدند؛ تا این که خواجه نصیر ارزش بیشتری برای این مباحث قائل شد و آن را به محافل درس آورد. خواجه طوسی همچنین برای افزایش انگیزه حضار و تامین معاش آنان، دستمزدی برای آنان معین کرد. در آن زمان فلاسفه و ریاضی‌دانان روزانه سه درهم، اطبا دو درهم، فقها یک درهم و محدثین نیم درهم حقوق می‌گرفتند. گفتنی است که پرداخت دستمزد به اهالی علم تا آن زمان چندان رایج نبود.
ساعت کاری رصدخانه مراغه
رصدخانه خواجه نصیر توسی که از جاهای دیدنی مراغه محسوب می‌شود، در تمامی روزهای سال، جز برخی تعطیلات مذهبی فعال است. دسترسی به این بنای تاریخی به‌واسطه مجاورت با شهر، به‌سهولت امکان‌پذیر است؛ امکانات رفاهی این منطقه نیاز به رسیدگی بیشتری از جانب مسئولان دارد. محوطه تپه افلاک نما فاقد سرویس بهداشتی، فروشگاه و محل استراحت است؛ بنابراین هنگام بازدید از این منطقه، با آمادگی مراجعه کنید و وسایل موردنیاز را به‌همراه داشته باشید.
سازمان بین‌المللی یونسکو سال ۲۰۰۹ را با عنوان «سال رصدخانه مراغه» نام‌گذاری کرد و از آن پس، لزوم توجه به این اثر باستانی به‌واسطه نگاه جهانیان بیشتر احساس شد. در سال‌های اخیر اقداماتی برای ثبت این اثر در فهرست میراث جهانی یونسکو انجام شده که تاکنون به موفقیت نرسیده است. اگر تجربه سفر به مراغه و بازدید از این اثر ملی باشکوه را دارید، نظر و احساس خود را با کجارو در میان بگذارید.
منبع: ایرنا
