گروه ایرنا زندگی- عزاداری در رثای آزاد مردان تاریخ از سال‌های دورِ افسانه‌ها و عزا بر مرگ سیاوش تا اسلام و اقامه ماتم بر شهدای دشت کربلا در فرهنگ و تاریخ ایرانیان سبقه‌ای غنی دارد؛ دهه اول محرم، اما بیشتر از هر زمان دیگری حال و هوای خاصی در میان شیعیان پدید می‌آورد و بی شک آنچه که در این ایام بسیار ارزشمند است توجه به نمادها و آیین‌ها است چراکه بررسی رسوم در محرم خود به نوعی مردم‌شناسی و دین‌شناسی است و به دلیل ارزش بالای آن، در جامعه دینی اهمیت دارد؛ این دهه فرصت مناسبی است تا به مهم‌ترین نمادها و معانی در این آیین دیرینه نگاهی داشته باشیم و حسینیه دانشجو با انتخاب تعدادی از این آیین‌ها و نمادها و همچنین بازخوانی کوتاهی از تاریخچه و فرهنگ آیین عزاداری در ماه محرم سعی دارد به آگاهی و معرفتی نسبت به این آیین دست پیدا کند، پس در این ایام با ما همراه باشید تا تاریخ و فرهنگ آیینی‌مان را با هم ورق بزنیم.
روز پنجم محرم‌الحرام؛ نخل‌گردانی
نَخْل‌ْگَردانی، مراسمی است که شیعیان برخی مناطق به عنوان تشییع نمادین پیکر امام حسین (ع) در عزاداری روز عاشورا برگزار می‌کنند. در این مراسم اتاقکی شبیه تابوت با پوشش سیاه و آراسته با انواع شال‌های رنگارنگ و آیینه در حسینیه‌ها، تکایا و محل‌هایی که در آن عزاداری محرم برگزار می‌شود، توسط مردم حمل می‌گردد و این تابوت نمادی از مراسم سوگواری محرم در ایران خوانده می شود و مابقی روزهای سال در مقابل یا داخل حسینیه‌ها و مساجد نگهداری می‌شود. نخل‌گردانی بیشتر در شهرها و آبادی‌های اطراف کویر مرکزی ایران رواج دارد؛ از جمله جنوب خراسان، سمنان، دامغان، خمین، نواحی قم، کاشان، ابیانه، خور و بیابانک، زواره، اردستان و نائین. بیشترین و شاخص‌ترین نخل‌های ایران در استان یزد دیده می‌شود.
نخل محرم چرا شبیه درخت سرو است و اندامی سرو گونه دارد؟
در تفکر اسلامی، شهدا گرچه کشته شده اند، اما حیات دارند و انسانهای راست کرداری هستند که ظفر و شادی واقعی را از آن خود کرده اند؛ بنابراین نخل که در نمادشناسی درختان در باغ ایرانی، نمادی از شادی، ظفر، انسان راست کردار و درخت حیات است. نام مناسبی برای پیکره چوبینی است که نماد تابوت شهدا است. همچنین در نمادشناسی درختان در باغ ایرانی، سرو نمادی از مرگ و جنازه است و در اینجا نیز به صورت نمادی از پایان زندگی مادی شهدا به کار رفته است؛ بنابراین سرو و نخل نه تنها تشابه مفهومی با هم ندارند؛ بلکه از حیث نمادشناسی درختان در باغ ایرانی، دارای مفاهیم کاملاً متضاد نیز می باشند، در ادبیات فارسی، قد و قامت رعنا به سرو تشبیه شده و عبارت قد همچون سرو بارها در اشعار و ادبیات فارسی مشاهده می شود.
علاوه بر جنبه نمادین سرو، حضور آن به گونه‌ای دیگر نیز در نخل‌های محرم نمود یافته است و آن استفاده از تندیس سرو در آذین بندی سنتی نخل‌ها است؛ نام این تندیس ها نیز سرو است و آنرا مانند درخت سرو به صورت سبز رنگ می سازند؛ بنابراین حضور سرو به عنوان عنصری نمادین و منظرین در مراسم نخل گردانی به عنوان مراسمی پرمحتوا، اصیل و باشکوه، از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
اتاقک سیاه‌پوش در این مراسم هیچ شباهت و ارتباطی با درخت نخل یا خرما ندارد و در علت نامگذاری آن نظرات مختلفی وجود دارد؛ استفاده از واژه نخل و اطلاق این عنوان بر رسم تابوت‌گردانی امام سوم شیعیان، به دوره صفوی بازمی‌گردد؛ نخل در لغت به معنای درخت خرما است و علت نامگذاری نخل عزا به نام این درخت به طور دقیق مشخص نیست، شاید مهم‌ترین علت رواج این نام و رسم، این باشد که در روایات و باورهای مردم، پیکر امام حسین (ع)، بر روی شاخه‌های درخت خرما به سمت محل دفن، حمل شده است. دومین دلیل این است که این که اشکال قدیمی نخل را از چوب و برگ درخت خرما می‌ساختند البته همچنین احتمال دارد نخل عزا به سبب تقدس و حرمت درخت خرما در فرهنگ ایران نخل نامیده شده است.
این مراسم با تشریفاتی کم و بیش شبیه به امروز در دوره صفویه در مناطق مرکزی و کویری ایران، رواج داشته است. برخی از پژوهشگران، آیین نخل‌گردانی را از بدعت‌های حکومت صفویه می‌دانند. قربانی کردن گوسفند، دود کردن اسفند، سینه زنی، نوحه خوانی و… از آیین‌های جانبی این مراسم بزرگ و سنتی است؛ در اجرای این مراسم باشکوه تقسیم کار جالبی وجود دارد که در برخی شهرها این سنت هنوز به دقت انجام می‌شود به گونه‌ای که بلند کردن هر پایه‌ی نخل، مخصوص صنف، طایفه، یا اهل محل خاصی بوده و کسی حق سرپیچی از آن موازین را نداشته و معمولا این حق موروثی بوده است. مثلا در نصرآباد پیشکوه یزد، هنگام برداشتن نخل، هر پایه مخصوص صنف‌های نجار، آهنگر، قصاب، دباغ، سرّاج، میرآب و افراد دیگر بوده و امروزه نیز این رسم تا حدودی در این محله و همچنین میبد و تفت و برخی نقاط دیگر پابرجا است.
نخل و نمادهای بکار رفته در آن
شکل ظاهری نخل‌ها به صورت یک جناغ قوسی شکل است و اسکلت نخل شبیه به یک اتاق مشبک است؛ اتاقکی چوبی و حجیم به شکل مکعب مستطیل و با بامی شیروانی مانند که چارچوب آن بر اساس کوچک یا بزرگی، دارای چوب‌بستی با یک کف‌بند شامل هشت تا بیست تیرچه چوبی و الوار و چهار تا دوازده ستون چوبی بلند است. تنه نخل از به هم پیوستن تعدادی ترکه، تیرک، دستک و چند قید و بست تشکیل شده است؛ دو جبهه جلو و عقب نخل نیزچوبی و معمولاً مشبک است، بستن نخل‌ها با مهار تمامی چوب‌های نخل با مهارت خاصی توسط نخل بند انجام می‌شود.
ارتفاع قسمت جلوی این اتاق بیش از دیواره عقبی آن است. در نتیجه، سقف اتاق از جلو به عقب، به طرف پایین، شیب‌دار است. قسمت بالای دیواره‌های جلویی و عقبی نخل، معمولاً به شکل کمان یا به شکل زوایه است. فاصله سطح قاعده نخل تا زمین، چهل تا پنجاه سانتیمتر است. این فاصله به‌اندازه‌ای است که هنگام بلند کردن نخل از زمین، کمترین فشار به افراد وارد می‌شود. معمولا ارتفاع دیواره جلویی نخل ۲/۵ تا ۳/۵ متر می‌باشد. فاصله پایه‌های دستگیره‌ای، به‌اندازه‌ای است که چند نفر بین آن قرار گیرند و هر پایه را دو تا چهار نفر به دست می‌گیرند به نظر می رسد برخی نخل‌ها بیش از یک تن وزن دارد.
هرکدام از عناصر به کار برده شده در نخل را، نمادی از یک حادثه و یا متعلق به شخص خاصی در حادثه کربلا دانسته‌اند که این نمادها عبارتند از:
چوب نخل: نماد پیکر امام حسین (ع).
سیاه‌پوش کردن: نماد اعلام سوگواری و ماتم.
شمشیر و نیزه: نماد تیر و نیزهای وارد شده بر بدن امام حسین (ع).
سرو نخل: نماد قد و قامت علی اکبر (ع).
آینه: نماد نور وجود امام حسین (ع).
علم‌هایی که بر نخل بسته می‌شود: نشانه‌هایی که به ابوالفضل العباس (ع) اشاره دارد.
پارچه‌های زینتی: نماد حجله قاسم بن حسن.
زنگ‌هایی که قدیم می‌بستند: نماد زنگ کاروان امام حسین (ع).
عزادارانی که نخل را بر می‌دارند: به عنوان تشیع کنندگان.
سر طوق بالای نخل: به عنوان کاکل علی اکبر (ع).
امروزه نخل‌هایی با این مقدار تزیین کمتر وجود دارد و گاه فقط به سیاه‌پوش کردن و تزیینات ساده اکتفا می‌شود.
باورهای عامیانه در مورد نخل
نخل عزا و مراسم مربوط به آن مانند دیگر مناسک دینی رایج میان مردم با باورها و سنت‌هایی همراه است که معمولا مبانی دینی ندارند بلکه صرفا بر اعتقادات عمومی مردم استوار است. این باورها گاه ریشه در تجربیات حسی آنان دارد، برخی از این باورها درباره نخل عبارتست از:
زنان نازا برای فرزنددار شدن از زیر نخل عبور می‌کنند.
کودک بیمار را برای شفا یافتن از بالای نخل رد می‌کنند.
اگر در هنگام حرکت در کوچه‌ها نخل به دیوار خانه‌ای برخورد نماید، عقیده بر این است که اتفاق ناگوار و ناراحت کننده‌ای در آن خانه رخ می‌دهد و صاحب خانه سعی می‌کند برای رفع آن گوسفندی قربانی کند.
زنان برای بر آورده شدن حاجات در شب‌های روز تاسوعا و عاشورا تا صبح در کنار نخل، چراغ نفتی یا شمع روشن می‌کنند.
نذرهای مربوط به نخل
این نذورات بسته به اعتقادات صاحبان نخل در هر منطقه‌ای متفاوت است. این نذرها عبارتند از:
انواع پارچه‌های قیمتی و ابریشمی قدیمی که در پوشاندن نخل به کار می‌رود.
انواع زیورهای نقره‌ای که به جلوی نخل دوخته و آویزان می‌کنند.
اگر پسر جوانی فوت کرده باشد قبای دامادی وی را نذر نخل می‌کنند.
گاهی زنی که دارای فرزند نمی‌شود، لباس عروسی خود را نذر نخل می‌کند.
انواع میوه‌های فصل، انواع حلواها، شربت‌های مختلف، نان و قند.
برخی قند را در پای نخل حل کرده به صورت شربت بین مردم پخش می‌کنند.
عده‌ای کله قندها را به فردی که سوارنخل است می‌دهند تا وی از آن برای پذیرایی از عزاداران استفاده کند. همچنین تعدادی آن را به بابای نخل و دیگر افراد محتاج می‌دهند. در مورد نذر نان نیز به این شکل عمل می شود.
آیین نخل گردانی یزد، نوقاب گناباد، فردوس، کاشان و شاهرود نیز از معروف‌ترین نخل‌گردانی‌های ایران هستند، آیین نخل گردانی مانند دیگر ایین های مذهبی ایام عاشورا و محرم در سراسر کشور برگزار می‌شود و ریشه در اعتقادات مذهبی مردم دارد اما در شهرهای مختلف نحوه اجرا و نوع تزئین و تعداد نخل‌ها فرق می‌کند البته سبک اجرای مراسم تقریبا در تمامی کشور تا حدودی شبیه به هم است و تفاوت در نحوه اجرا، مکان و زمان اجرا و برخی اعتقادات خاص به نخل است. آنچه در نخل گردانی و مراسم اجرایی این رسم قدیمی در محرم مطرح است اجتماع یکپارچه و هماهنگی خاص مردم می‌باشد.
نخل گردانی در حقیقت یک اجتماع یا همایش بزرگ اجتماعی_فرهنگی_دینی است و بخش زیادی از شهرها و روستاها را در بر می‌گیرد. نخل گردانی شهرهای ایران به مراسم عزاداری ماه محرم شکوه و جلال خاصی می‌بخشد از طرفی باعث همدلی و همکاری کلیه مردم اعم از پیر و جوان، و زن و مرد می شود.
مراسم‌های مربوط به نخل گردانی
طبق رسومات آیین نخل‌گردانی در واقع در دو بخش برگزار می‌گردد: نخست نخل‌آرایی، نخل‌بندی که به آماده‌سازی و آراستن نخل عزا گفته می‌شود؛ دوم نخل‌گردانی یا نخل‌برداری. نخل بستن: به تزیین و آرایش نخل، نخل بستن می‌گویند. نخل را در نخستین دهه محرم و بیشتر در دو سه روز پیش از تاسوعا می بندند.
نخل آرایی: آراستن نخل بسته به کوچک و بزرگ بودن نخل، مقدار لوازم، زیورهای تزیینی، نوع و شکل آذین‌بندی یک تا چند روز طول می‌کشد. نخل‌های بزرگ را چند روزه و معمولاً از پنجم تا نهم محرم، سیاه‌پوش و آذین‌بندی می‌کنند.
برای بستن نخل، نخست همه سطح آن را با پارچه‌های سیاه، سبز، طاق شال و ترمه می‌پوشانند. این پوشش، به خصوص در دو سمت پیشانی و عقب با شاخه‌های گل، شمشاد، آینه و زیورهای گوناگون تزیین می‌شود. شمشیر، خنجر، دشنه، سپر، کلاه‌خود، تعدادی فانوس، چراغ لاله یا شمع بزرگ، تعدادی بیرق کوچک، نظر قربانی، چهل بسم‌اللّه و چند شمایل از امامان از دیگر زیورهای نخل است.
گاهی روی نخل یک دستار سبز، شال کمر و ردایی به نشانه لباس امام می‌گذارند و بیشتر اوقات زنگی از سقف نخل آویزان است که هنگام حمل نخل با به صدا در آمدن آن نخل‌کشان و افراد دسته صلوات می‌فرستند
بابای نخل: کسی که نخل را تزیین می‌کند، از کارآزمودگی و مهارت خاصی برخوردار است. این فرد را اصطلاحا «نخل‌بند»، «نخل پیوند»، «نخل آرا» و در بسیاری از مناطق ایران، «بابا»، «بابای نخل» یا «نخلی» می‌نامند
حمل نخل: به طور معمول نخل سیاه‌پوش را در روز عاشورا بلند می‌کنند و با آداب خاصی می‌گردانند. در برخی مناطق این کار در روز یازدهم محرم انجام می‌شود. نخل را در حسینیه‌ها یا میدان‌های شهر و روستا یا در گذرها و محله‌های شهر می‌گردانند. داخل حسینیه‌ها یا میدان‌ها نخل را چند بار با فاصله زمانی متفاوت و در هر بار، یک تا سه بار در طول و عرض یا گرداگرد حسینیه و میدان حرکت می‌دهند و می‌گردانند. در بیرون از این دو مکان نخل را همراه با دسته‌های سینه‌زن و زنجیرزن در گذرگاه‌های محله می‌برند و گاه به زیارتگاه یا امام‌زاده محله و یا به مجلس عزاداری و روضه‌خوانی، یا تا در خانه روحانی و مجتهد بزرگ محلی حمل می کنند.
در برخی مناطق یک مرد روی چوب‌بست جبهه جلوی نخل می‌نشیند و نخل‌کشان را در حمل نخل راهنمایی می‌کند. در برخی مناطق، یک یا دو نفر سیاه‌پوش در دو جبهه جلو و عقب نخل می‌نشینند؛ در تمام مسیر حرکت نخل، قرآن و چاووشی می‌خوانند و سنج می‌زنند. در شهرهای دیگری، سنج‌زنان همراه با علم‌کشان و بیرق‌داران دسته در پیش دسته نخل‌گردانان حرکت می‌کنند و سنج می‌نوازند.
ناظم یا راهنمای نخل‌کشان چند گام پیشتر از نخل حرکت می‌کند و مسیر تعیین شده را به آن‌ها نشان می‌دهد و حرکتشان را در حمل نخل تنظیم و هدایت می‌کند.
برای برداشتن نخل در مناطق مختلف، سنت‌های خاصی وجود دارد برخی از آن‌ها همچنان رعایت می‌شود. به عنوان نمونه در بلند کردن نخل، برداشتن هر پایه آن، مخصوص صنف، طایفه یا اهل محل خاصی بود و معمولا این حق موروثی بوده است به عنوان مثال در نصرآباد پیشکوه یزد، هر پایه مخصوص صنف‌های نجار، آهنگر، قصاب، دباغ، سراج، میرآب و مانند آن بوده و امروزه نیز این رسم تا حدودی در این محله و همچنین میبد، تفت و برخی نقاط دیگر پابرجاست.
مراسم نخل گردانی در روز عاشورا
پس از آذین‌بندی و سیاه‌پوش کردن نخل، معمولا در شب عاشورا با انبوه جمعیت عزاداران و هیئت‌های مختلف، اندکی نخل را برای آزمایش و تغییر وضعیت، جابه‌جا می‌کنند تا در روز عاشورا، مشکلی ایجاد نشود. البته این دقت، در مورد نخل‌های بسیار بزرگ اعمال می‌شود.
در روز عاشورا با توجه به عادت یا قرارداد عرفی که میان هیئت عزادار، از قدیم وضع شده، در ساعت معینی از روز، آیین نخل‌برداری انجام می‌شود. به این صورت که غالب کسانی که می‌خواهند شانه‌ی خود را زیر نخل ببرند، مقداری پنبه، پشم، کاه، پارچه و یا هر جسم نرم دیگری را داخل دستمال‌های بزرگ پیچیده، آن را به سر یکی از کتف‌های خود می‌بندند تا هنگام شانه بردن به زیر چوب‌های حمال، آسیبی نبینند و فشار سنگینی نخل را بهتر تحمل کنند. سپس به دستور شخصی باتجربه و سالمند که عموما از سادات است، افراد به نسبت توانایی‌شان، با پای برهنه، دورتادور و داخل پایه‌ها و چوب‌های حمال نخل، تقسیم شده، جایگزین می‌شوند و در زمانی مناسب، به دستور آن فرد رهبر، با ذکر «یا حسین، یا حسین»، مسافت تعیین شده را پیموده و دوباره به جایگاه اولیه‌ی نخل باز می‌گردند. البته در حال حاضر مرسوم است که سه دور این حرکت جابه‌جایی پیاپی صورت می‌گیرد؛ اما نقل می‌کنند که در قدیم به جهت تبرک چهارده معصوم، نخل را چهارده مرتبه می‌گردانده‌اند. عزاداران معمولا با پاهای برهنه، نخل را تا مسیری حمل کرده و یا آن را سه مرتبه (به این نیت که سه روز پیکر بی‌جان آن حضرت در صحرای کربلا قرار داشت) و دور شش‌ضلعی (به نیت حرم شش‌گوشه‌ی امام) به نام «کَلُک» که در وسط حسینیه ساخته شده می‌چرخانند.
ناگفته نماند که شخص راهبر و فرمانده‌ی نخل، در پهنه‌ی سرومانند نخل، روی یکی از چوب‌های نخل، با آویختن شال عزا به گردن، می‌ایستد و با حرکات دست، نخل‌کشان را در جابه‌جایی نخل، هدایت می‌کند و یک یا دو نفر هم به نوک یا راس نخل، می‌روند و هنگام حرکت نخل، یکی، اذان می‌گوید و دیگری، اشعار حماسی یا ابیاتی از دوازده بند مشهور محتشم کاشانی را می‌خواند. ضمنا در هر دور یا رفت و برگشت نخل، تعدادی شتر، گاو و گوسفند نذری، قربانی می‌شوند تا پس از ختم مراسم، بین نیازمندان تقسیم شوند یا با پخت آش گندم از گوشت دام‌های قربانی، مردم را به خوردن آش گندم مهمان کنند. همچنین، هنگامی که نخل از حرکت باز می‌ایستد یا پیش از حرکت دادن، بعضی از مردم با پخش نقل یا نخود برشته و مانند آن، نذر خود را ادا می‌کنند.
در زمان حمل و گردانیدن نخل‌ها، یکپارچگی و اتحاد خاصی حاکم است که هر بیننده‌ای را متحیر و مجذوب می‌کند و در آن نوعی تقسیم کار، نظم و قانون وجود دارد که همه‌ی عزاداران تابع آن هستند.
منبع: ایرنا
